Na het lezen van het boek Citizens van Jon Alexander en het bijwonen van een lezing van Lisa Herzog over haar nieuwe boek De democratische markt, is mijn overtuiging helder geworden: als ontwerpers dragen we verantwoordelijkheid. We kunnen blijven ontwerpen voor de logica van de consument, maar daarmee houden we een systeem in stand dat mensen reduceert tot kopers en gebruikers. Of we kunnen kiezen voor iets fundamentelers: ontwerpen voor burgerschap.
Daar wil ik een pleidooi voor houden. Want juist door mensen te zien als actieve burgers – betrokken, capabel en samen verantwoordelijk – kan design bijdragen aan een samenleving die niet draait om machteloosheid, maar om betekenisvolle verandering.
Van subject tot consument
Alexander beschrijft dat na de Tweede Wereldoorlog onze blik op mensen veranderde van ‘subjects; naar ‘consumers’. In een tijd van wederopbouw en groei werd de consument hét centrale verhaal. Onze menselijkheid werd gedefinieerd door wat we kochten, gebruikten en consumeerden. Vanaf de jaren tachtig bereikte dit frame een hoogtepunt. Reclame, massamedia en globalisering maakten ons vooral klanten en doelgroepen. Het leek vanzelfsprekend: wij zijn-in de eerste plaats- consumenten.
Maar uit de sociale psychologie weten we inmiddels dat dit consument-verhaal op lange termijn onhoudbaar is. Als we elkaar enkel als consumenten zien, raken we van elkaar vervreemd, worden gemeenschappen uitgehold en krijgen we een systeem dat steeds meer draait om winst in plaats van welzijn. We zijn op een punt gekomen dat we de wereld uitgeput hebben. De consumentencultuur voedt het idee dat we nooit genoeg hebben. Het is een manier geworden om je waarde te bewijzen: Je bent wat je koopt en niet meer wie je bent als burger, ouder, buur of vriend.
Dit is een pleidooi voor een ander soort blik. De transitie van ‘consumer’ naar ‘citizen’, ofwel van consument naar burger.
In plaats van mensen te zien als consumenten; wat ons enkel doet vragen wat we aan “hen” (wie dat ook zijn) kunnen verkopen; nodigt deze benadering ons uit om onszelf te zien als burgers, en te vragen waaraan we allemaal kunnen deelnemen en wat we kunnen bijdragen.
De kern van deze visie is dat deze manier van denken een veel vruchtbaarder platform biedt voor ideeën, innovatie, sociale en ecologische rechtvaardigheid, én economische welvaart.
Het is niet eenvoudig om mensen structureel anders te benaderen. Veel mensen zijn gewend aan gemak, keuzevrijheid en consumptie als vorm van zelfexpressie. De overstap naar burgerlogica vereist misschien ongemak, inspanning, andere waarden. Maar dit is iets wat we met elkaar moeten overkomen om de grote uitdagingen van deze tijd aan te kunnen. Burgerschap is veel meer dan een paspoort of een stem in het stemhokje. Het is een manier van kijken, handelen en samenleven. Een werkwoord bijna: actief zoeken naar waar we invloed kunnen uitoefenen, bondgenoten kunnen vinden, en samen aan de slag kunnen gaan. Lisa Herzog (filosoof econoom) zegt daarom dat echte democratie ook tijd en energie kost. En zij stelt ook voor burgers hier meer de tijd voor te geven! Want burgers die de tijd hebben, kunnen zich wel inzetten voor hun buurt, politiek of gezamenlijke initiatieven.
Waarom deze mindset-shift nu relevant is!
trends/invloeden:
Burgerschap als ontwerpvraag
Voor ontwerpers en innovators opent dit een spannende vraag: ontwerpen we ervaringen, diensten en systemen voor consumenten – of voor burgers?
Als we voor consumenten ontwerpen, dan ligt de nadruk op gemak, efficiëntie en individuele behoeftebevrediging. Denk aan een snelle app, een aantrekkelijke interface, een soepele transactie.
Als we voor burgers ontwerpen, dan gaat het om meer: om betrokkenheid, collectieve betekenis, zeggenschap en samen bouwen aan de toekomst. Dan creëren we ruimtes en systemen die uitnodigen tot participatie, samenwerking en eigenaarschap.
Het verschil is subtiel maar cruciaal. Een energiesysteem kan klanten bedienen, of burgers uitnodigen om samen de energietransitie vorm te geven. Een zorgdienst kan patiënten zien, of burgers ondersteunen die samenwerken aan gezondheid en welzijn.
Hoe doen we dat?
Een paar aanknopingspunten:
Een oproep
De transitie van consument naar burger vraagt om verbeeldingskracht en moed. Maar juist in een tijd van crisis en verandering kan dit grotere verhaal ons houvast bieden. Want zoals Alexander stelt: “All of us are smarter than any of us.”
De vraag is dus: durven we samen opnieuw te ontwerpen: niet alleen producten of diensten, maar ook de manier waarop we mens zijn met elkaar?
