Twee jaar geleden, vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen, schreef onze directeur een artikel over de Stemwijzer en de sterke en zwakke punten ervan, door de lens van social design. De aanleiding voor dit artikel was, zoals gebruikelijk, een van onze lunchgesprekken, waar we het hadden over hoe makkelijk het is om ‘een match’ te krijgen met een partij, zelfs als je het niet eens bent met hen over heel grote en belangrijke onderwerpen (in mijn geval kreeg ik ChristenUnie, terwijl ik een groot voorstander ben van het recht op abortus, euthanasie, enz.). Hoe is dat mogelijk? En kunnen we deze soort tools op verantwoorde wijze gebruiken, als we niet zeker weten hoe ze werken?
Onderzoekers van de Universiteit Utrecht en Tilburg University hebben vorig jaar een rapport uitgebracht over hun onderzoek naar stemhulpen: “Stemhulpen zijn niet alleen handig voor de kiezers; uit onderzoek blijkt ook dat ze een positieve bijdrage leveren aan de democratie. Burgers voelen zich na stemhulpgebruik beter geïnformeerd en de kans is groter dat ze daadwerkelijk gaan stemmen.”*
Maar hoewel deze tools duidelijk meer mensen aanmoedigen om te gaan stemmen (een grote prestatie, naar onze mening), blijft een belangrijke vraag: beïnvloeden Stemwijzer en Kieskompas waarop mensen stemmen? En zou iedereen die deze tools gebruikt eerst vertrouwd moeten raken met hoe ze werken? Onderzoekers lijken ja te zeggen.
De Stemwijzer en Kieskompas zijn twee van de meest gebruikte tools in Nederland als het gaat om hulp bij stemkeuzes. Niet elk land heeft deze soort tools, dus ze al hebben is een groot pluspunt, vooral voor mensen die niet goed op de hoogte zijn van wat er in het politieke landschap van ons land gebeurt. Maar het is belangrijk om ze kritisch te bekijken en ons af te vragen of de behoefte aan eenvoud ten koste gaat van oversimplificatie, waardoor onbewuste sturing (framing) kan ontstaan of belangrijke dingen worden vergeten.
Beide tools gebruiken 30 stellingen en al de keuzes over welke stellingen in de tool worden opgenomen (gemaakt door de makers van de tools, gebaseerd op de grootste onderwerpen op dat moment) kunnen de uitkomst beïnvloeden. Dat verklaart waarschijnlijk waarom mijn resultaat ChristenUnie was - terwijl ik het misschien eens ben met hen over veel van de onderwerpen die dat jaar in de stellingen verschenen, waren bepaalde belangrijke voor mij persoonlijk (maar misschien niet op de hoofdagenda dat jaar) niet opgenomen. Uit het onderzoek van Universiteit Utrecht en Tilburg University blijkt dat stellingen tussen de twee tools behoorlijk kunnen verschillen.
Een ander ding dat we merkten tijdens het invullen van zowel Stemwijzer als Kieskompas, is dat de stellingen die ze maken/vragen die ze stellen behoorlijk verschillend kunnen zijn in de toon die ze overbrengen. Kijk maar eens naar deze twee stellingen, beide met betrekking tot hetzelfde onderwerp:
Stemwijzer: De EU moet de politie verbieden automatische gezichtsherkenning te gebruiken.
Kieskompas: Camera's met gezichtsherkenning mogen worden gebruikt om zware criminaliteit op de sporen.
De eerste komt voor in de Stemwijzer, de tweede in de Kieskompas. Hoewel de Stemwijzer de optie biedt om meer te lezen over het onderwerp (wat een dieper begrip kan geven), lijken beide stellingen behoorlijk verschillend als je niet goed bekend bent met waar ze het over hebben. Op het eerste gezicht zou ik gemakkelijker op 'ja' klikken bij de stelling van de Kieskompas.
De extreme versimpeling leidt er ook toe dat je in 5 minuten een hele reeks ja/nee antwoorden moet formuleren op gigantische vraagstukken. Waar de meeste mensen helemaal niets vanaf weten of überhaupt eerder over hebben nagedacht. In het boek Tegen verkiezingen laat David van Reybrouck zien dat dat meestal leidt tot conservatievere keuzes. Ergens nee tegen zeggen is nou eenmaal makkelijker te overzien dan ergens ja tegen zeggen waar je niets vanaf weet. Leidt de stemwijzer door zijn vorm dus tot conservatiever stemmen?
De oversimplificatie heeft ertoe geleid dat er nieuwe kieswijzers zijn ontwikkeld die meer ruimte laten voor nuance en bijvoorbeeld specifieke onderwerpen belichten. Super. Maar dat maakt dingen dan weer niet per se makkelijker. Tijdens het invullen van de technologie kieswijzer bijvoorbeeld, raakte onze directeur Anna zelf volledig verstrikt in de complexiteit van de keuzes. En dat terwijl dit onderwerp haar toch niet vreemd is. In plaats van 2 waren er ineens 5 opties die je allemaal tegelijk tegen elkaar af moest wegen. Maar die elkaar niet per se uitsluiten. Zij is na 3 vragen gestopt en zal dus helaas nooit weten op wie ze moet stemmen voor een inclusievere digitale samenleving.
De kieswijzer beïnvloedt door zijn ontwerp waar je op stemt. Hoe groot die invloed precies is, is niet zo makkelijk om te zeggen. We weten nu dat tools zoals de Stemwijzer wel de kans dat iemand gaat stemmen vergroten. Maar in hoeverre zijn mensen beïnvloed door de uitslag? Stemmen mensen anders? Dat lijkt ons een relevante vraag. En als social designers vroegen wij ons natuurlijk af: hoe ziet de ideale stemwijzer eruit?
Om meer te lezen over de Stemwijzer en Kieskompas en hun sterke en zwakke punten, volg deze link.
